Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Praca stanowi wprowadzenie do problematyki XLVII tomu „Teki…” — wydawnictwa Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie. Tematyka koncentruje się wokół zagadnień estetycznych związanych z kształtowaniem i ochroną przestrzeni miejskich. Jest także swoistym wyrazem szacunku dla naukowych dokonań Profesora Wojciecha Kosińskiego, uczonego i architekta.

Autor prezentuje osobisty, często krytyczny obraz trzech miast — najlepiej znanych mu, szczególnie ulubionych i bliskich. Pomimo znajomości dziesiątek najbardziej renomowanych miast w świecie, autor wybrał przykłady maksymalnie rodzime, z którymi był i jest personalnie związany. Podlegały one w rodowodzie historycznym — poprzez tok dziejów — dramatycznym wydarzeniom. Pod względem kreacji przestrzennych ulegały — także obecnie — płynnym, hybrydowym, ambiwalentnym, często kontrowersyjnym przemianom. Zostały zarazem potraktowane domyślnie, jako swoiste, subiektywnie ujęte modele miast w ogóle — także ich losu i ewolucji. Autor uznaje miasto jako — być może — najznakomitszy wyraz ludzkiej kultury i cywilizacji.

W artykule autorka przybliża czytelnikom kilka odnowionych XIX-wiecznych hal targowych, które znajdują się w Barcelonie, a także olbrzymią, nową halę targową Markthal, otwartą w Rotterdamie w 2014 roku. Przedstawione zostały awangardowe projekty współczesne ukazujące odmienną dla każdego z architektów filozofię wprowadzania nowych kształtów w historyczne środowisko. Oprócz funkcji głównie handlu produktami spożywczymi sprowadzanymi z całego niemal świata, hale targowe są miejscami świadczącymi o indywidualności i lokalnych tradycjach każdego z miast europejskich.

Tekst stara się ukazać zapomniane piękno w architekturze. Wydaje się, że architektura „rysowana” może ukazywać więcej niż ta realna — zbudowana. Awangarda początku XX wieku zabiła w sztuce potrzebę podążania ku pięknu. Nowość i współcześnie reklamowa forma architektury stają się najważniejsze. Problem piękna wydaje się jednak ciągle interesujący w sztuce. Architektura odchodząca powoli od funkcjonalistycznego sposobu tworzenia, mimo tego nie może powrócić do tak ważnego kiedyś piękna. Ta rysowana, niosąca przesłanie nierealności, umożliwia jednak powrót do zapomnianego podejścia do tworzenia. Rysunki architektów mogą na powrót przynosić przesłanie wizjonerskie i idealistyczne.

Celem artykułu jest analiza powiązań pomiędzy przestrzenią miasta a lokowaną w niej sztuką, obecną w przestrzeniach publicznych oraz narracją. Analiza wybranych współczesnych przykładów dzieł sztuki w przestrzeni miejskiej oraz piśmiennictwa pozwala na konkluzję, iż wyrosły z dzieła literackiego, interdyscyplinarny narratywizm umożliwia „przeniesienie” znaczeń z obiektów sztuki publicznej na przestrzeń miasta i jednostkowe narracje odbiorców. Transpozycję nie tylko treści, które zamierzają przekazać artyści, ale także tych indywidualnie interpretowanych przez obserwujących dzieło.

Zachodnia Ukraina budzi u nas spory ładunek emocji o historycznym rodowodzie. Na tym terenie znajduje się wiele obiektów i założeń powstających od XIV stulecia, będących świadkami polskiej obecności i naszego wkładu w kulturę tych ziem. Szczególne jest miejsce zabytków architektury sakralnej i licznych — militarnej. W krótkim okresie międzywojnia powstał szereg obiektów i założeń świadczących o wysokim poziomie warsztatu projektowego. Obecny ich stan techniczny jest przeważnie nader zły. Korzystny byłby nasz udział w przywróceniu świetności świadkom naszej tam, już historycznej, wielowiekowej obecności.

Rzeszów, podobnie jak większość miast Galicji, zyskał nasadzenia przyuliczne na przełomie XIX i XX wieku. W okresie po II wojnie światowej poświęcano im mało uwagi. Dopiero od początku pierwszej dekady XXI wieku obserwujemy wyraźny przełom. W miejsca historyczne powracają „uwspółcześnione” formy nasadzeń, a nowe arterie komunikacyjne obsadzane są bardzo licznymi okazami dobrze dobranych pod względem wymagań siedliskowych gatunków drzew, bylin i roślin sezonowych.

W artykule zwrócono uwagę na teoretyczne tło przeprojektowywania XIX-wiecznych parków publicznych w Europie Środkowej i Wschodniej. Badania są częścią większego projektu — „Historia projektowania XIX-wiecznych parków publicznych w Europie Środkowej i Wschodniej; współczesne użytkowanie i przyszły rozwój” (HYPPE) zapoczątkowanego przez Wydział Architektury Krajobrazu i Urbanistyki w Budapeszcie, w którym uczestniczyło dziewięć różnych krajów w Europie Środkowej i Wschodniej.

Skoncentrowano się na teoretycznym tle stanowiącym podstawę dla badań i podejścia projektowego i zapewniającym różnorodność i podobieństwo miejsc, kontekstów i problemów projektowych. Produkt (plan i realizacja) oraz proces (projektowanie) odgrywały rolę w parkach jako skutek planowania i projektowania; z jednej strony rozgraniczamy ziemię, krajobraz i architekturę krajobrazu, z drugiej — w tym samym czasie różnica w podejściu pomiędzy nauką i projektowaniem odgrywa znaczącą rolę w relacji pomiędzy badaniami a projektowaniem.

W drugiej części omówiono tła i zasady stanowiące podstawę relacji pomiędzy konserwacją i rozwojem w historycznych założeniach parkowych. Podkreślono różne podejścia projektowe — od zachowawczej konserwacji do całkowitej rekonstrukcji. Zastosowanie tych zasad do XIX-wiecznych parków publicznych w Europie Środkowej i Wschodniej pokazuje, gdzie spotykają się ogólne tła i specyfika miejsca, historii i kultury.

W trzeciej części omówiono nowe wyzwania dla architektów krajobrazu, wynikające z oczekiwań społecznych wobec współczesnego planowania i projektowania. Transformacja energetyczna, gospodarka wodna i tworzenie zdrowego środowiska życia ludzi nie są rzeczami nowymi dla architektów krajobrazu, ale na tym etapie należy podjąć nowe działania, wykraczające poza to, co do tej pory było praktykowane. W tym przypadku na pierwszy plan wychodzi eksploracyjny i eksperymentalny charakter podejścia projektowego, ponieważ są to aspekty bezprecedensowe i muszą zostać wypracowane poprzez praktykę, badania dowodów i wyobrażanie rozwiązań, wykraczających poza powszechną transformację energetyczną, zarządzanie wodą i tworzenie zdrowych środowisk dla ludzi. Dla architektury krajobrazu rdzeń wkładu stanowi syntetyczna i spójna koncepcja projektowania; poszukiwanie znaczącego i nowego porządku.

W 2017 roku autorzy prowadzili na terenie Warszawy ocenę tak zwanych „drzew weteranów” — wybranych egzemplarzy o wybitnych wartościach historycznych, krajobrazowych i przyrodniczych, ale nie objętych ochroną prawną, usytuowanych w obrębie przestrzeni publicznej (ulice, place, skwery, obiekty użyteczności publicznej) — w ramach pilotażowego programu dla Zarządu Zieleni Warszawy. Badano: stan drzew, stan podłoża w ich otoczeniu, warunki przestrzenne. Zaprezentowane wyniki obejmują przykład dwóch lokalizacji — prestiżowych ulic, na których zachowały się czytelne układy zadrzewień ulicznych z początku XX wieku (ul. Piękna, al. J. Ch. Szucha). Ochrona starych drzew — żywych świadków historii oraz utrzymanie oryginalnej formy przestrzennej — klasyczny układ alejowy w obu przypadkach są niezbędne dla zachowania historycznej przedwojennej scenerii tego fragmentu Warszawy.

Sady drzew owocowych istniały w niektórych parkach publicznych od początku ich istnienia w XIX wieku. Oprócz roli użytkowej, w XX i XXI wieku zyskały także inne znaczenia: ozdobne — ze względu na wysokie walory estetyczne drzew owocowych w porze kwitnienia i owocowania, przyrodnicze i ekologiczne — związane ze wspieraniem różnorodności biologicznej, kulturowe — w kontekście pamięci o dawnych formach użytkowania ogrodów wiejskich i działkowych, społeczne — jako przestrzeń do wypoczynku, a nawet lecznicze — jako element hortiterapii. Rosnąca popularność sadów wskazuje na zmieniające się trendy kształtowania współczesnych parków publicznych.

Artykuł dotyczy badań estetycznych funkcji zieleni w miejskiej przestrzeni publicznej analizowanych na przykładach miast na Słowacji, koncentrując się na okresach zmian reguł estetycznych. Zieleń, alejki i parki publiczne wkraczają w miejską przestrzeń publiczną w XIX wieku z zastosowaniem ówczesnych zasad estetycznych. W XX wieku w miejsce funkcji estetycznych do centrum zainteresowania przesuwają się bioekologiczne wartości roślinności. Obecnie brak konserwacji i planowania koncepcyjnego często znajduje odzwierciedlenie w złej estetyce zieleni.

Artykuł skupia się na strukturach analitycznych jako narzędziach badawczych w dyscyplinach projektowania. Kluczowym problemem dla struktur analitycznych w architekturze krajobrazu jest sposób radzenia sobie z dynamiką formy krajobrazu i wykorzystania jej w procesie projektowania.

Zaczynamy od krótkiego przeglądu struktur analitycznych. W drugiej części niektóre ogólne zasady struktur analitycznych zostaną zastosowane w trzech studiach przypadków dziewiętnastowiecznych parków publicznych. Trzecia część skoncentruje się na tym, w jaki sposób wyniki takiej analizy mogą być wykorzystane w przyszłości.

Jednym z wniosków jest to, że badania ludzie-środowisko mogą odgrywać rolę przed, w trakcie i po procesie projektowania. W większości przypadków wyniki badań ludzie-środowisko nie mogą być stosowane bezpośrednio, ale jako część iteracyjnego procesu badań i projektowania

W prawie polskim dotyczącym planowania przestrzennego jedną z podstaw jest zachowanie ładu przestrzennego. Jednak analiza prawa i jego realizacji wskazuje, że uwarunkowania raczej prowadzą do nieładu przestrzennego. Analizie poddano uchwalone w 2018 roku prawo, które miało przyspieszyć realizację zabudowy mieszkaniowej. Wyniki badań pokazują, że na mocy tej ustawy może powstać chaos w przestrzeni zurbanizowanej. Jednym z mankamentów jest podważenie porządku przestrzennego, poprzez możliwość wydawania uchwał dla zabudowy mieszkaniowej i towarzyszących usług sprzecznych z zapisami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Artykuł przedstawia badania dotyczące roli i rozwoju jednego z ważniejszych obszarów wypoczynku i rekreacji w Warszawie — Pola Mokotowskiego, położonego blisko centrum miasta, na terenie trzech dzielnic: Ochoty, Śródmieścia i Mokotowa (część obszaru to Park im. Józefa Piłsudskiego). Badania koncentrują się na określeniu wpływu współczesnych przekształceń przestrzennych obszaru parku na kompozycję przestrzenną założenia.

Znaczenie amerykańskich targów w historii wystaw światowych, jak i historii planowania, urbanistyki, architektury i architektury krajobrazu jest nadzwyczajne. W artykule, stanowiącym pierwszą część raportu z realizacji projektu badawczego pt. „Dziedzictwo architektoniczno-urbanistyczne oraz wpływ światowych wystaw amerykańskich na rozwój i planowanie miast”, przedstawiono retrospektywne spojrzenie na wystawy amerykańskie na przykładach Nowego Jorku i Chicago, kładąc szczególny nacisk na ich dalekosiężne dziedzictwo, mające wpływ na rozwój miast-gospodarzy.

Tematem artykułu jest utracone dziedzictwo kulturowe mniejszości żydowskiej w Przemyślu oraz współczesna zabudowa historycznej dzielnicy. W artykule zarysowana została problematyka rewitalizacji tej części Przemyśla. Istotną część badań stanowi analiza map i planów historycznych poprzez wykazanie zmian i porównanie do aktualnej sylwety miasta. W ostatnim rozdziale przeprowadzono charakterystykę domów żydowskich opartą na badaniach odkrytych fragmentów murów.

Przedmiotowy artykuł dotyczy zabytków sakralnych, będących częścią dziedzictwa kulturowego Dukli. Jest to miasto o rodowodzie średniowiecznym, położone na terenie województwa podkarpackiego, w powiecie krośnieńskim. W przeszłości było ważnym ośrodkiem handlowym na trakcie węgierskim. Tradycje kupieckie Dukli związane są przede wszystkim z handlem i składem wina, które przechowywano w piwnicach zlokalizowanych pod płytą dukielskiego rynku. W związku z rangą, jaką miasto miało w przeszłości, ma ono duży zasób zabytków, na który składają się obiekty związane z różnymi funkcjami miasta — administracyjną, handlową i gospodarczą, a także — a może przede wszystkim — obiekty sakralne. Wśród nich należy w pierwszej kolejności wymienić kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny, zespół kościelno-klasztorny oo. Bernardynów oraz synagogę związaną ze społecznością żydowską, która kiedyś mieszkała w Dukli. Właśnie te obiekty, ich wartość kulturowa, a także problematyka ochrony są tematem niniejszej pracy.

Budownictwo willowe po roku 1914 stanowi różnorodną i rozległą grupę obiektów. Brak systemu ich wartościowania powoduje, że ich analizy stanowią żmudny i złożony proces. Ich zasadność odnieść się może głównie do tendencji architektoniczno-urbanistycznych, w tym: ich wpływu na przestrzeń wcześniej powstałych osiedli, oceny jakości architektury w kontekście krajobrazowym i ciągłości tradycji projektowych, oraz jakości współczesnych ingerencji związanych z pracami renowacyjnymi. Szczególna ważna wydaje się ochrona objętych rejestrem willi z okresu dwudziestolecia międzywojennego, gdyż ich wartość kulturowa oraz jakość krajobrazu, które współtworzą razem z towarzyszącymi ogrodami, jest niezwykle znacząca dla tożsamości miasta.

Autentyczność ogrodu historycznego, definiowana przez zapisy Karty Florenckiej, sprzyja jej szerokiej interpretacji. W dobie współczesnego kryzysu wartości konserwatorskich, wymagana jest identyfikacja kryteriów pomocnych w obiektywnej ocenie autentyzmu zarówno form roślinności historycznej, jak i historyzującej.

Na przykładzie rozwiązań rewaloryzacyjnych ogrodów pałacowych w Wilanowie, a także stanu wybranych elementów zieleni miejskiej Warszawy, możliwa jest weryfikacja — przyjętego przez autora artykułu — modelu waloryzacji czynników determinujących autentyzm form roślinności. Model ten pozwala także na podkreślenie cech określających rolę ogrodów królewskich w Wilanowie w utrzymywaniu historycznych wartości ogrodniczych współczesnej Warszawy.