Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria

Tekst jest poświęcony osobie i działalności naukowej profesora Jerzego Pelca (autor był jego uczniem i wieloletnim współpracownikiem). Osobowość Profesora Pelca determinują następujące cechy: autokrytycyzm, systematyczność i konsekwencja w działaniu, oszczędność, radykalny racjonalizm, antykomunizm, nonkonformizm, patriotyzm (ale nie nacjonalizm czy szowinizm) i zamiłowanie do podróży. Był świadomym kontynuatorem tradycji Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. Podobnie jak większość przedstawicieli Szkoły był zwolennikiem teoretycznego minimalizmu. Zgodnie ze jej duchem cenił on w filozofii – a ogólniej w humanistyce – precyzję języka naukowego (oraz prostotę i jasność z nim związaną), a także krytycyzm: w odniesieniu do problemów, metod i rezultatów badań. Głównym obszarem zainteresowania Profesora Pelca była semiotyka logiczna (szerzej: semiotyka teoretyczna). Opowiadał się za funkcjonalną koncepcją znaku. Interpretował znaczenie wyrażeń jako sposób ich używania. Przeciwstawiał rozumieniu poczucie rozumienia. W metodologii wprowadził pojęcie treści poznawczej pytań. Analizował koncepcję prawa naukowego i interdyscyplinarności. W ontologii próbował zidentyfikować i wyeliminować problemy pozorne. Przeprowadził analizę pojęcia przedmiotu, sposobów nieistnienia i związku przyczynowego. W estetyce usiłował zdefiniować parę „forma”- -„treść”, ideologię dzieła literackiego, temat i motyw literacki, a także metaforę. Odróżniał fikcję od fikcjonalności. Badał asertywność zdań i zagadnienie intensjonalności. W etyce opowiadał się za koncepcją spolegliwego opiekuna – a przeciw nakazowi miłości do wszystkich ludzi, uważając ten ostatni za nierealny. Postulował relatywizację moralnej wartości kłamstwa. Traktował skromność jako najwyższą cnotę. Był prawdziwym humanistą – w tym sensie, który sam poddał mistrzowskiej analizie.

W pierwszej części artykułu przedstawiam zaproponowane przez Profesora Jerzego Pelca funkcjonalne podejście do semiotyki logicznej języka naturalnego. Najważniejszą cechą tego podejścia jest zwrócenie szczególnej uwagi na użycia analizowanych wyrażeń. Jednym z istotnych celów zaproponowanej przez Pelca analizy jest zaś denominalizacja semiotyki języka naturalnego. Zdaniem Pelca, analiza, która zajmuje się przede wszystkim sposobem użycia i wyrażeniami wyjętymi z kontekstu, przecenia rolę nazw w języku. Natomiast analiza, której przedmiotem są użycia i podużycia, siłą rzeczy musi zwracać uwagę na kontekst i sytuację pozajęzykową i dzięki temu może „dowartościować” zdania. W drugiej części staram się usytuować stanowisko Pelca w ramach toczonej współcześnie debaty między minimalizmem semantycznym a kontekstualizmem, dotyczącej wpływu kontekstu pozajęzykowego na znaczenie. Osobny podrozdział poświęcony jest analizie wypowiedzi niezdaniowych. Stawiam tezę, że pogląd Pelca można uznać za stanowisko pragmatyczne, zgodnie z którym takie wypowiedzi są rzeczywiście – a nie tylko pozornie – niezdaniowe, niemniej jednak mogą wyrażać sądy i mieć określoną moc illokucyjną.

W artykule zestawione zostają dwie koncepcje okazjonalności. Pierwsza, standardowa i wąska, okazjonalność wyrażenia wiąże ściśle z jego znaczeniem i regulowanym przez nie związkiem kontekstu z określoną rolą wyrażenia. Druga, szersza i wywodząca się z prac Jerzego Pelca, określa okazjonalność w kategoriach potencjalnej zmienności ogólnej charakterystyki semiotycznej wyrażenia przy zachowaniu jego znaczenia. W tekście wprowadzone zostaje pojęcie matrycy pragmatycznej, które służy do schematycznego przedstawiania zmienności kontekstowej. Rekapituluję także krótko poglądy Jerzego Pelca na znaczenie (sposób użycia) i użycie oraz wskazuję krótko na związki jego podejścia ze współczesnymi debatami wokół kontekstualizmu oraz statusu wypowiedzi niezdaniowych.

Celem rozważań jest ukazanie ciągłości w badaniach semiotycznych Profesora Jerzego Pelca dotyczących natury znaku i przedmiotu badań semiotyki. Artykuł dotyczy związków koncepcyjnych między pojęciami: użycia wyrażeń, sposobu użycia, znaku, wnioskowania semiotycznego, semiotyki. Argumentuje się, że mimo zmian w określaniu niektórych pojęć semiotycznych, to z perspektywy całej drogi badawczej istnieje głębsza konsekwencja w rozumieniu zarówno samego pojęcia znaku, jak i dziedziny badań semiotycznych. Takim pomostem łączącym wczesne pojęcie użycia wyrażeń z semiotyką pojmowaną później jako nauka o poznaniu i komunikacji jest dla J. Pelca między tymi okresami badawczymi pojęcie znaku oparte na czynności poznawczej, jaką jest wnioskowanie semiotyczne.

Przedmiotem pracy są uwagi Jerzego Pelca dotyczące pojęcia kłamstwa i kłamania opublikowane w O pojęciu kłamstwa – z punktu widzenia semiotyki (1990). Przedstawioną w niej definicję kłamania porównuję z warunkami nakładanymi na to pojęcie przez innych autorów. Pokazuję, że zdaniem Pelca, warunek ekstensji przekonań nie jest koniecznym warunkiem na kłamstwo. Dodatkowo, zauważam, iż pewne uwagi Pelca skłaniają do wniosku, że można kłamać implikując coś, co uważa się za fałsz, nie zaś wyraźnie to stwierdzając. Argumentuję, że przyjmowany w analizowanej pracy warunek chęci oszukania adresata jest wątpliwym warunkiem koniecznym kłamania. Ostatecznie, uwzględniając spostrzeżenia Pelca, proponuję następująca definicję: (DEF. Kłamania*) Osoba A kłamie w określonym kontekście K osobie B, że p, zawsze i tylko wtedy, gdy: (1) A posługuje się w K pewnym znakiem Z, zaś zgodnie z pewną przyjętą lub utartą konwencją posłużenie się Z przez A wobec B w K może być zasadnie uznane za twierdzenie przez A wobec B, że p, i (2) A nie uznaje w K, że p, oraz (3) nie powiadamia uprzednio o tym B, albo też (2*) A uznaje w K, że p, ale (3*) zakłada, że pomimo (1) B uzna, że A nie sądzi, że p.

W artykule omawiam trzy strategie argumentacyjne na rzecz tezy, że zdania niereistyczne są metaforyczne: argumentację epistemologiczną ze spostrzeżeniowego sensu spójki jest, argumentację semiotyczną z zasadniczego rozumienia tej spójki oraz argumentację semiotyczną opartą na kryteriach metaforyczności czasowników. Żadna z nich nie wydaje się skuteczna. Uznanie wszystkich zdań niereistycznych – i występującej w nich spójki – za metaforyczne zdaje się niemożliwe bez uprzedniego przyjęcia ontologii reistycznej.

W latach 1942–1946 profesor Jerzy Pelc studiował filozofię i polonistykę w Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Jagiellońskim. Zainteresowania prof. Pelca teorią i filozofią literatury oraz poetyką koncentrują się m.in. na zagadnieniach: (1) formy i treści (w szczególności w dziele literackim), (2) sposobu istnienia i istoty dzieła literackiego, (3) wartości logicznej i charakteru asertywnego zdań w dziele literackim, (4) fikcji i tekstów fikcjonalnych, (5) wybranych pojęć z dziedziny poetyki (motyw, wątek, temat, metafora, ideologia dzieła literackiego, krytyka literacka) oraz (6) metodologicznych. Prof. Pelc jest także autorem recenzji wielu książek z dziedziny językoznawstwa, teorii i historii literatury, wydawcą niektórych dzieł Juliusza Słowackiego, autorem wspomnień o polonistach, m.in. Julianie Krzyżanowskim, Wacławie Borowym, Witoldzie Doroszewskim. Artykuł zawiera dokonane przez autorkę streszczenia (w grupach tematycznych) prac prof. Pelca z dziedziny literaturoznawstwa, filozofii literatury oraz poetyki.

W ofiarowanej Władysławowi Tatarkiewiczowi księdze pamiątkowej Charisteria (1960) znalazła się krytyka jego estetyki dokonana przez Jerzego Pelca. Merytorycznie spór dotyczył pojęć „formy” i „treści” zastosowanych do dzieł sztuki literackiej i dzieł sztuki plastycznej. Według Tatarkiewicza, dzieła plastyczne mają „formę A”, rozumianą jako układ elementów zmysłowych, a dzieła literackie „formę B”, czyli są zbiorem znaków językowych. „Formie B” przysługuje zawsze „treść”, której dzieła plastyczne są pozbawione. Jerzy Pelc wysunął wobec tej koncepcji uwagi krytyczne z perspektywy semiotyki logicznej. Według Pelca, znaki językowe spełniają trzy równorzędne funkcje językowe: (1) znaczą, (2) oznaczają i (3) wyrażają – co odpowiednio różnicuje pojęcie „treści”. Dzieła plastyczne również mogą spełniać te funkcje, ponieważ w ramach ogólnej teorii znaku, jaką jest semiotyka logiczna, znakami są zarówno „znaki ikoniczne” (dzieła plastyczne), jak i „znaki symboliczne” (dzieła literackie). Z punktu widzenia historii filozofii, książka Charisteria była w epoce marksizmu oazą filozofii tradycyjnej, przedwojennej. Spór między W. Tatarkiewiczem i J. Pelcem przebiegał we wspólnej tradycji szkoły lwowsko- warszawskiej, choć toczył się pomiędzy jej skrzydłem lewym, nastawionym rygorystycznie i scjentystycznie (Pelc), a skrzydłem prawym, nastawionym bardziej tolerancyjnie i humanistycznie (Tatarkiewicz).