Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria

Jest ona oparta na uznaniu ‘zrobił’ i ‘wie’ za nieempiryczne (niedefiniowalne) „pojęcia pierwsze” ( primes). Rdzeń argumentu stanowi szczegółowa obserwacja lingwistyczna dotycząca osobliwego funkcjonowania pojęć ‘dlaczego’ i ‘ponieważ’ w ich relacjach z pytajnikami i funktorem ‘móc’. Wyrażenie ‘ponieważ’ zakłada obecność koniunkcji z frazą obligatoryjnie wskazującą stan rzeczy inny niż podany w wyrażeniu a poprzedzającym wyrażenie ‘ponieważ’ (wyrażenie realizujące schemat * a ponieważ a stanowi jeden z najbardziej skrajnych przykładów dewiacji językowej; nie należy ono do jakiegokolwiek kodu naturalno-językowego ani jego realnych produktów – tzn. produktów innych niż wypowiedzi czysto perlokucyjne w sensie J.L. Austina). Uogólnione ‘zrobił’ i ‘wie’ ( ktoś zrobił / wie coś, bez jakiejkolwiek specyfikacji) w tego rodzaju koniunkcjach nie może, pod grozą destrukcyjnego regresu nieskończonego, występować w konkatenacji z ‘ponieważ’. Dowodzi to, zdaniem autora, pierwotności dwu wskazanych pojęć oraz ich roli fundamentalnych pojęć „syntetycznych a priori” jako tego, na czego denotatach opiera się cała rzeczywistość. Autor odrzuca, w drodze określonej argumentacji, rozumienie Rzeczywistości jako równej pojedynczemu i unikalnemu uniwersum empirycznemu (będącemu efektem działania). Autor uznaje Ockhama ideę wielości wszechświatów za logicznie niezbywalną. Jednocześnie autor nie aprobuje mistycznego höheres („tego, co wyższe”) w kształcie przewidzianym w Traktacie logiczno-filozoficznym L. Wittgensteina: z trójcą obejmującą czystą logikę, etykę i estetykę. Autor twierdzi, że te trzy domeny należą do stworzonej, naturalnej dziedziny bytowania istot mówiących. Rzeczywistość uchwytywana przez logikę jest czymś szerszym niż ta dziedzina.

Celem artykułu jest pokazanie, że filozofię Blaise’a Pascala można odczytać w taki sposób, że sceptycyzm zostaje w niej przezwyciężony nie za pomocą nadprzyrodzonej intuicji, ale za pomocą rozumowania o charakterze pragmatycznym. W tym celu zostają kolejno przedstawione: (1) metoda geometryczna jako najlepsza dostępna metoda uzasadniania twierdzeń, (2) cechy, które sprawiają, że ludzki rozum jest zawodny, (3) obrona przed sceptycyzmem wskazująca, że poza rozumem mamy jeszcze intuicyjne poznanie pierwszych zasad, (4) uwagi wskazujące, że takie poznanie nie może być źródłem pewności, (5) argumentacja, że powstałe sprzeczności nie są dla Pascala problematyczne, bo służą apologetycznemu celowi jego dzieła, a przedstawione argumenty sceptyczne nie uniemożliwiają racjonalnego działania.

Autorka rozważa problem nihilizmu i koncepcję sensu życia ukazane w powieści Iwana Turgieniewa Ojcowie i dzieci (1862). Zastanawia się, czy nihilizm reprezentowany przez Bazarowa, głównego bohatera powieści, jest zakwestionowaniem tradycyjnych sposobów odnajdywania sensu życia po to, by móc nadać życiu sens głębszy, czy raczej chodzi tu o wykazanie, że obiektywny sens życia nie istnieje, a obowiązuje tylko ten sens, który ustalamy na swoich własnych warunkach. Najpierw autorka przygląda się postaci Bazarowa, a następnie porównuje ją z bohaterem opowiadania Rudin (1856), który wydaje się odwrotnością Bazarowa. Autorka próbuje ustalić, jaką koncepcję życia wyznają obaj bohaterowie. W ostatnim paragrafie szkicuje koncepcję nihilizmu rosyjskiego oraz wskazuje jego etyczne założenia i konsekwencje.

W artykule zarysowuję egzystencjalną interpretację etiudy Romana Polańskiego Dwaj ludzie z szafą (1958). Pomimo sporej liczby publikacji traktujących o twórczości Polańskiego nadal brakuje pracy, która wprost i pierwszorzędnie ukazałaby filozoficzno-egzystencjalny potencjał tej wczesnej krótkometrażówki. Wywód został podzielony na pięć części. W pierwszej z nich przyglądam się zagadnieniom samotności i obcości prezentowanym w filmie Polańskiego. W drugim kroku nawiązuję do rozpoznań wybranych filozofów egzystencjalnych (J. Ortega y Gasset, E. Lévinas, J.-P. Sartre, A. Camus). W trzeciej części kreślę specyfikę charakterys-tycznych dla filmu motywów groteski i absurdu, uwypuklając ich związek z problematyką samotności. Następnie interpretuję film w kontekście autentycznego sposobu egzystowania, odwołując się do spostrzeżeń M. Heideggera i akcentując rozziew między „byciem sobą” a przynależnością do wspólnoty (społeczeństwa). W ostatniej części proponuję psychologiczno-egzystencjalne odczytanie etiudy Polańskiego, zwracając uwagę na psychologiczne uwarunkowania ludzkiej egzystencji.

Celem artykułu jest pogłębiona analiza jakości podstawowego aktu fenomenologicz-nego poznania. Zestawiając ze sobą argumenty Jana Patočki i Paula Ricoeura, autor dochodzi do wniosku, że ani negacja (jak twierdzi Patočka), ani afirmacja (jak sądzi Ricoeur), lecz wyprzedzające oba te akty zapytywanie jest podstawowym doświad-czeniem fenomenologicznym. Z tej perspektywy „rzecz myślenia” nie jest ani niebytem (nicością), ani byciem, lecz pytajnością. Filozoficzne akty afirmacji i negacji, których korelatami są byt i niebyt, są odpowiedziami na źródłowe doświadczenie pytajności. Wytrzymanie w nim nie tylko kwestionuje prymat sądu w filozofii, lecz także hegemonię pisma jako jedynego środka wyrazu myślenia filozoficznego.

Artykuł jest polemiką z książką R. Kuliniaka, M. Pandury i Ł. Ratajczaka Filozofia po ciemnej stronie mocy (cz. I–III, Wydawnictwo Marek Derewiecki 2018–2021), przedstawiającej atak marksistów na Lwowską Szkołę Filozoficzną założoną przez Kazimierza Twardowskiego. Nie kwestionuję tego, że taki atak miał miejsce, ani tego, że był motywowany względami politycznymi. Moje wątpliwości budzi to, jak pojmowana jest Lwowska Szkoła Filozoficzna, a w szczególności zaliczenie do niej Romana Ingardena. Sporny jest też obraz filozofii polskiej w ostatnich trzydziestu latach, tj. po 1989 roku, sugerujący, że miałaby to być jakaś kontynuacja przełomu lat 1940/1950.

Wykłady o humanizmie (2020) prof. Juliusza Domańskiego są pomyślane głównie jako historia zatargu między filozofią i sztukami wyzwolonymi ( artes liberales) o czytanie i nauczanie poezji. Platońskie zarzuty przeciw poetom zostały podjęte przez chrześcijaństwo. W średniowieczu ceniono i czytano antyczną literaturę piękną, jednak dominujący wzorzec nauczania miał na celu raczej przyswojenie zawartości „sztuk” (artes) niż zaznajomienie z twórczością „pisarzy” ( auctores). Renesans oznaczał przełom w wielowiekowym sporze. Czy jednak między „filozofią” i „filologią” musi zachodzić spór? „Scjentyzm”, który prof. Domański przypisuje filozofii, powinien dziś raczej być wiązany z naukami ścisłymi i przyrodniczymi, które rozwinęły się ze średniowiecznego quadrivium. Filozofia i filologia są wspólnie dziedziczkami trivium, będąc obie naukami humanistycznymi. Filologia ceni poezję i retorykę, nie stawiając pytania o ich racjonalność, gdy tymczasem ten ich aspekt jest tradycyjnie istotny dla filozofii. „Humanistyczny racjonalizm” filozofii odróżnia ją od filologii. Dla filozofii poezja czy retoryka to dziedziny, w których przejawia się nie tyle rozum, co inne władze umysłowe człowieka – uczucia, wyobraźnia, intuicja i wola.