Studia Socjologiczne

Artykuł prezentuje podstawy współczesnej teorii elit, znanej jako demokratyczny elityzm. Rozpoczyna się od zarysu dyskusji nad elitami w demokracjach w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku, dającej początki dzisiejszego ujęcia. Następnie zarysowane są zmiany makrospołeczne i makropolityczne w ostatnich dekadach, w tym zmiany w systemach partyjnych, związane silnie z globalizacją i określane ogólnym mianem „nowej polityki”. W zasadniczej części uwaga skupia się na twierdzeniach paradygmatu demokratycznego elityzmu, związanych z relacjami wewnątrz elit i koncepcją „konfiguracji elit” Johna Higleya, która stanowi ważne narzędzie analityczne i w istotny sposób wiąże się z cechami reżimów politycznych i efektywnością demokracji. W zakończeniu podkreślone jest ogólne przesłanie paradygmatu, nakazujące brać pod uwagę zmienne opisujące elity, w przeciwnym bowiem razie wyjaśnienia wynikające z badań będą ignorowały ważne determinanty i w efekcie będą niekompletne.

Wizerunek/postrzeganie partii politycznej (PPP) należy do konstruktów, których zawartość oczekuje na taksonomię naukową. Brak konsensu wśród badaczy co do uniwersalnych kulturowo wymiarów PPP i narzędzi do ich pomiaru uniemożliwia systematyczną kumulację wiedzy na temat determinantów PPP i jego wpływu na decyzje wyborcze. Celem prezentowanych badań leksykalnych jest weryfikacja pięcioczynnikowej struktury PPP i walidacja skal do jego pomiaru. Artykuł przedstawia wyniki sześciu badań przeprowadzonych na polskich wyborcach w latach 2011–2019. Wyniki wskazują na wysoką stabilność pięcioczynnikowej struktury PPP na poziomie różnic indywidualnych (wyborcy) w wymiarach osobowościowych i pozaosobowościowych. Opracowane narzędzie pomiaru PPP cechują satysfakcjonujące wskaźniki psychometryczne oraz wysoka moc wyjaśniająca preferencji politycznych wyborców. Omówiono ograniczenia wynikające z różnych możliwych poziomów analizy struktury wizerunku partii na poziomie wyborcy versus partie.

Zasadniczym celem artykułu jest próba rekonceptualizacji socjologicznego ujęcia szeroko rozumianych procesów utowarowienia i odtowarowienia oraz zjawisk pokrewnych, która ma służyć poszerzeniu ich mocy heurystycznej. Tekst posiada dwie warstwy. Po pierwsze, stanowi propozycję ramy teoretycznej, czyli zestawu wstępnych kategorii analitycznych pozwalających uchwycić zróżnicowane przypadki oraz dynamikę procesów utowarowienia-odtowarowienia poprzez uwzględnienie dorobku m.in. geografii społeczno-ekonomicznej. Rama ta wykorzystuje także elementy ekonomiczno-socjologicznej teorii własności, wychodzącej poza formalnoprawne analizy nowej ekonomii instytucjonalnej. Po drugie, wskazuje on na przykłady zastosowania tych kategorii do analizy wybranych zjawisk i procesów społecznych, formułując także określone hipotezy badawcze na temat celów, zadań i zakresu działania państwa dobrobytu.

Problem badawczy dotyczy sposobów, w jaki historycznie zorientowane analizy socjologiczne podejmują kwestię sprawczości (zbiorowej czy indywidualnej). Chodzi o prace, w których uwzględnia się rolę przeszłości w opisie współczesnych zjawisk. Pytaniem badawczym jest rozstrzygnięcie, czy odwołania do polskiej historii akcentują podmiotowość czy bardziej podnoszą znaczenie zewnętrznych kontekstów niezależnych od działań ludzi. Analiza przebiega w trzech wyróżnionych obszarach historycznej socjologii w Polsce: (1) modernizacja po zmianie ustrojowej; (2) odrębność Europy Wschodniej; (3) lokalne ścieżki zmian. Socjologowie zajmują się historią głównie z perspektywy zbiorowości. Przeważa uznanie dla zdolności sprawczych i kreowania rzeczywistości społecznej. Wzrosła świadomość strukturalnych ograniczeń determinujących szanse autonomicznego działania. Sprzyja to częstszemu uwzględnieniu przeszłości. Socjologiczne rewizje historii mają też funkcje społeczne, służą odrzuceniu mitów historycznych, aby wzmocnić podmiotowość i tożsamości społeczne.

Celem artykułu jest przedstawienie i analiza pojęcia ambiwalencji w kontekście badań socjologicznych, w tym eksploracji obszaru życia rodzinnego. Ambiwalencja to termin pochodzący z psychiatrii oraz psychoanalizy, spopularyzowany w socjologii przez Roberta K. Mertona i Elinor Barber. W tekście opisano sens pojęcia ambiwalencji w kontekście socjologii oraz ewolucję tej kategorii od ambiwalencji socjologicznej do ambiwalencji strukturalnej. Dodatkowo, autorka wykorzystuje kategorię ambiwalencji w analizie wyników badania praktyk rodzinnych i rodzicielskich, opisując dwa przykłady: ambiwalencję widoczną w zestawieniu oczekiwań rodziców wobec dzieci z codziennymi doświadczeniami dorosłych oraz ambiwalentny stosunek rodziców do urządzeń elektronicznych używanych przez dzieci. Podstawowe pytanie, które stawiane jest w artykule, brzmi: co nowego kategoria ambiwalencji wnosi do analiz prowadzonych w ramach socjologii życia rodzinnego.

Nie zawsze zaangażowana postawa antropologów łączy się z działaniami emancypacyjnymi i antyhegemonicznymi. W przeszłości autorytet naukowy polskich etnografów służył ugruntowywaniu nacjonalistycznego dyskursu nawet wtedy, gdy byli względem niego krytyczni. Artykuł przedstawia analizę tekstów publicystycznych dwojga międzywojennych etnografów: Bożeny Stelmachowskiej, piszącej na temat Kaszubów oraz Jana Stanisława Bystronia krytykującego megalomanię narodową. Wspólnym mianownikiem tych tekstów jest esencjalizujące pojęcie narodu i grup etnicznych, które dobrze służyło celom politycznym, podobnie jak i ich terytorializacja. Jedynie wyprzedzający swój czas Józef Obrębski trafnie wskazał mankamenty ówczesnych teorii. Historyczna lekcja, którą prezentuje artykuł, może się przysłużyć krytycznej refleksyjności współczesnych badaczy i dekonstruowaniu nacjonalistycznego dyskursu.

Artykuł dotyczy osobistego stosunku osób prowadzących badania społeczne nad religią do przedmiotu ich studiów. Podejmuje kwestię autorefleksji w socjologii religii i krytycznie omawia propozycje namysłu nad usytuowaniem badawczym przedstawione przez Neitz oraz Altglas i Wooda. Propozycje te korespondują z postulatami silniejszego osadzania socjologii religii w teorii społecznej i problematyce relacji władzy. Niedostatecznie się jednak odnoszą do współczesnej debaty o epistemologii i metodologii nauk społecznych, która destabilizuje tożsamości, zwraca uwagę na polityczne i etyczne uwikłanie działalności akademickiej oraz na relacyjny charakter wytwarzania wiedzy. Artykuł zachęca do dalszego namysłu nad problematyką usytuowania badawczego w socjologicznych studiach nad religią. W obrębie studiów prowadzonych w Polsce ów namysł mógłby wzmocnić te kierunki analiz, które działają na rzecz przełamania praktyki badawczej zwanej „metodologicznym katolicyzmem”.

Nowa Klasyfikacja Dziedzin i Dyscyplin Naukowych (KDDN), wprowadzona przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) w 2018 roku, miała odzwierciedlać klasyfikację OECD zwaną Fields of Science (FOS). KDDN i FOS różnią się znacznie, między innymi w operacyjnej definicji nauk społecznych. W KDDN wyodrębniono „nauki socjologiczne”, które – według dokumentacji – obejmują socjologię i nauki o rodzinie, a w FOS socjologia jest oddzielnie. W polskim kontekście, nauki o rodzinie uprawiane są głównie w ramach katolickiej nauki społecznej na wydziałach teologicznych uniwersytetów. Analizy wykazały, iż zarówno publikacyjne możliwości (dostępne czasopisma i wydawnictwa), jak i publikacyjne praktyki (gdzie prace naukowe są publikowane) znacznie różnią nauki o rodzinie od socjologii. Rezultaty tych analiz są rozważane w kontekście decyzji MNiSW dotyczących ewaluacji dyscyplin naukowych w jednostkach akademickich na podstawie punktów uzyskanych dzięki publikacjom. Artykuł dowodzi, iż alokacja środków na tej parametrycznej podstawie, w przypadku „nauk socjologicznych” będzie miała negatywne skutki dla socjologów.

Artykuł prezentuje hipotezę, iż istotnym współczesnym wyzwaniem dla polskiej społeczności akademickiej jest punktoza, rozumiana jako wartość kulturowa, wskazująca, iż jednym z najważniejszych celów pracy naukowej jest publikowanie i zdobywanie punktów za publikacje naukowe. Jako element systemu aksjo-normatywnego stanowi ona regułę wyznaczającą normy i kształtującą zachowania akademików, mając przy tym szereg niezamierzonych negatywnych konsekwencji. Punktoza przyczynia się do rozwoju systemów parametrycznej oceny pracowników naukowych, które utożsamiają indywidualny poziom naukowy z miejscem publikacji, generując nietrafne i nierzetelne oceny pracy badawczej. Punktoza może negatywnie wpływać na zdrowie naukowców, obniża jakość prowadzonych badań i nie zwiększa, wbrew intuicyjnym oczekiwaniom, motywacji do podnoszenia poziomu naukowego. Poprawa jakości nauki nie nastąpi przez zmienianie zasad ewaluacji działalności naukowej, ale jedynie poprzez zmianę leżącej u podłoża tych zasad wartości kulturowej, wskazującej publikacje w określonych miejscach jako cel pracy naukowej.