Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Tekst prezentuje autorskie wprowadzenie do czterdziestego piątego tomu rocznika. Numer tomu, a przede wszystkim data jego wydania Anno Domini 2017 nadają mu rangę wydawnictwa jubileuszowego, co stwarza dobrą okazję do przypomnienia historii czasopisma. W pracy zawarto także krótkie wprowadzenia do niektórych artykułów.

Profesor T. Szafer był wybitnym naukowcem, uczonym, pisarzem, organizatorem licznych konferencji poświęconych polskiej architekturze współczesnej, autorem ok. 300 artykułów naukowych. Profesor Szafer był znakomitym znawcą najnowszej architektury, a jego publikacje na temat polskiej architektury po II wojnie światowej z lat 70. i 80. XX wieku zostały przytoczone na wielu konferencjach naukowych i stanowią podstawową literaturę krytyczną z tego okresu, szczególnie dzisiaj, kiedy istotna stała się kwestia ochrony polskiej architektury wzniesionej w tym okresie.

Janusz Ballenstedt (1921–2005) – polski architekt, publicysta, wykładowca i teoretyk architektury. Absolwent Wydziału Architektury późniejszej Politechniki Krakowskiej (1949). W latach 1950–1957 projektował i realizował obiekty w Katowicach, Nowej Hucie i Zakopanem. Zrealizował też liczne wystawy w kraju i za granicą (1952–1961). Był wykładowcą na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (1949–61). Od 1970 r. przebywał we Francji, gdzie wykładał historię i teorię architektury w École Spéciale d’Architecture w Paryżu.

Autor Architektura: Historia i teoria. PWN, Warszawa 2000. Bibliografia: Szafer, T.P., Współczesna architektura polska. Arkady, Warszawa 1988.

Prezentowany wcześniej niepublikowany tekst jest rozprawą, którą Janusz Ballenstedt przedstawił w przewodzie doktorskim, otwartym na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej w Krakowie w 1964 r. Promotorem pracy J. Ballenstedta był prof. Juliusz Żórawski. Oryginał jest oprawionym maszynopisem złożonym z 87 stron. Niniejsza publikacja po upływie ponad pół wieku wynika z przekonania o nie tylko historycznej wartości pracy, lecz także z uwagi na osobę autora, który podjął w niej twórczą kontynuację myśli Żórawskiego ujętych w O budowie formy architektonicznej – ważnego dzieła z dziedziny psychologii architektury. Przypisy dolne oraz podkreślenia w tekście zachowano zgodnie z oryginałem. Teksty w nawiasach prostokątnych [ ] oraz przypisy końcowe pochodzą od redakcji – J.-Krzysztof Lenartowicz.

Od końca lat 1970. Wiedeń podejmuje działania polityczne, ekonomiczne i planistyczne zmierzające do uczynienia z tego miasta ponownie ważnego centrum aktywności gospodarczej w Europie. Czynione jest to na drodze rozbudowy nowoczesnych miejsc pracy związanych z tworzeniem, przetwarzaniem, dystrybucją i komercjalizacją informacji, a więc rozbudową funkcji biurowej i konferencyjnej. Naprzód wzniesiono Uno-City, a następnie zaczęto przekształcać go w wielofunkcyjną dzielnicę biznesową o wiodącej funkcji biurowej, nazwane Donau-City. Z powierzchnią biurową liczącą pond 11 milionów m2, jest obecnie Wiedeń największym tego typu ośrodkiem we wschodniej części Unii Europejskiej, a na terenie Donau-City powstaje szereg interesujących architektonicznie obiektów. Sześć z nich omówiono.

Niniejszy artykuł przedstawia nowy, atrakcyjny sposób myślenia o edukacji i praktyce architektonicznej. „Inteligentna architektura” opiera się na tym, jak ludzki umysł postrzega i współdziała z materialnym światem. Być może zaskakujące jest, że ten naukowo pomyślany proces projektowania architektonicznego i budowania prowadzi do bardziej ludzkiej architektury, z odnowionym szacunkiem dla tradycyjnych systemów architektonicznych. Wgląd naukowy w pochodzenie architektury i sposób jej pojmowania daje nam głębokie uznanie dla użytecznych rozwiązań osadzonych w naszym dziedzictwie architektonicznym. Rozwój ten odwraca stuletnią praktykę w architekturze industrialno-modernistycznej, która opowiadała się za usuwaniem przeszłości, a nie uczeniem się od niej. Rozumiejąc zasadnicze zaangażowanie ludzi w budowane środowisko, architekci mogą przyczynić się do większego dobrobytu ludzi w budowanych przez nich materialnych strukturach.

W artykule zaprezentowano problematykę mikroapartamentów. Zagadnienie przedstawiono w ujęciu przekrojowym, obejmującym zarówno zarys historyczny problemu jak i aktualne trendy. Problematyka omówiona została na tle uwarunkowań demograficznych, które stanowią uzasadnienie dla trendu minimalizacji przestrzeni mieszkalnej. Oprócz kwestii przestrzennych w artykule przedstawiono kwestie społeczne i psychologiczne związane z zamieszkaniem na niewielkiej powierzchni, a także obowiązujące w Polsce regulacje prawne.

Łąka, łąka kwietna, polana, trawnik – gładki, strzyżony, płaski i zagłębiony, trawiasta ścieżka – to elementy ogrodów znane od stuleci, wykorzystywane w różnych stylach, w różnych typach ogrodów, także w przestrzeniach publicznych. Pratum commune, błonia, trawiasty kopiec to wyróżniki krajobrazu kulturowego niejednego miasta, historycznie i współcześnie. W XIX w. w Anglii zaczęto używać w kompozycjach ogrodowych trawy ozdobne, m.in. pampasową, miskanta i rozplenicę. Początkowo bardziej jako swojego rodzaju osobliwość niż dla ich piękna. Dopiero naturalizm, dał początek szerszemu stosowaniu traw w ogrodach i parkach, w różnych częściach świata, i zyskał wielu propagatorów, m.in. W. Robinsona, J. Jensena, K. Fo-erstera i P. Oudolfa.

Współcześnie trawy są chętnie projektowane przez architektów krajobrazu w przestrzeniach zurbanizowanych. Wykorzystywane zarówno w kompozycjach geometrycznych, jak i swobodnych. Ich tekstura i delikatna kolorystyka tworzą tło dla innych bardziej wyrazistych gatunków roślin. Często stanowią kluczowy element układów naturalistycznych, a wykorzystanie gatunków rodzimych sprzyja zachowaniu bioróżnorodności i odtwarzaniu rodzimego krajobrazu. Wiele z tych współczesnych realizacji, opisanych jest w czasopismach, literaturze przedmiotu, nagradzanych w konkursach. Tej problematyce poświęcony jest ten przeglądowy artykuł.

W badaniach historycznej zieleni komponowanej wykorzystywane są różne techniki komputerowe, między innymi tworzenie ideogramów rekonstrukcji oraz wirtualnych modeli przestrzennych. Wykonywane są one na podstawie historycznych materiałów kartograficznych, wśród których na szczególną uwagę zasługują mapy pruskie Urmesstischblätter i Messtischblatter, dostarczające niezwykle cennych i niejednokrotnie trudno dostępnych informacji dotyczących układu kompozycji przestrzennej. W artykule zaprezentowano przykłady postępowania na wybranych obiektach badań. Tworzenie tego typu opracowań jest niezwykle przydatne w procesie badań, analiz i dokumentacji historycznego stanu obiektów zabytkowych, a także jest istotnym materiałem do dalszych analiz związanych z rewaloryzacją i kreacją krajobrazu kulturowego.

Historia Ogrodu Zoologicznego w Opolu sięga pocz. XX w., kiedy na Wyspie Bolko, wyznaczonej przez Odrę i jej kanały, utworzono zwierzyniec. Współczesne ZOO w Opolu to kompleks nowoczesnych wybiegów i obiektów o pow. ok. 19 ha, wkomponowany w starodrzew Wyspy Bolko. W artykule przedstawiono historię i etapy rozwoju opolskiego Ogrodu Zoologicznego, scharakteryzowano układ kompozycyjny ogrodu, wskazano walory estetyczne i funkcjonalne, które stanowią o jego atrakcyjności i indywidualności.

Zarówno w miejskich, jak i wiejskich kompozycjach urbanistycznych parki mogą pełnić szczególną rolę oraz wpływać na układ przestrzenny. We wsi Strzelce Wielkie centrum oraz otaczający je krajobraz otwarty powiązane były kompozycyjnie ze znajdującym się w tej miejscowości parkiem dworskim. Zespolony z układem urbanistycznym, determinował on wygląd i lokalizację najważniejszych historycznych elementów wsi.

Park Śląski w Chorzowie został założony od podstaw na glebach bardzo ubogich oraz częściowo zdegradowanych. Po 60 latach od jego powstania przeprowadzono badania, których celem było rozpoznanie stopnia zachowania struktury drzewostanu zgodnej z oryginalnymi założeniami projektowymi oraz kierunku dokonujących się zmian na skutek przebiegu wieloletnich procesów rekultywacyjnych, postępującej sukcesji naturalnej i in. Stwierdzono, że kompozycja przestrzenna Parku generalnie jest zachowana, niemniej na wielu fragmentach zaszły istotne zmiany, wpływające na funkcję, formę i walory krajobrazowe obiektu.

Parki i ogrody przy szpitalach psychiatrycznych przełomu XIX i XX wieku to dzieła sztuki ogrodowej dowodzące terapeutycznej roli komponowanego krajobrazu. Przemiany w psychiatrii w ostatnich 100 latach skutkują zmianami zespołów służących nerwowo i psychicznie chorym, które są adaptowane do współczesnych celów. W ogrodach szpitalnych pojawiają się uzupełnienia o charakterze memorialnym. Upamiętniają one ofiary nazistowskiej eutanazji chorych psychicznie, która miała w latach II wojny światowej. Artykuł opisuje przykłady pomników akcji T4 i ich związek z historycznym krajobrazem parkowym i ogrodowym.

Programy GIS służą do gromadzenia i przetwarzania danych geograficznych, jednak są przydatne również w badaniach historycznych założeń zieleni. Ich zastosowanie pozwala pełniej wykorzystywać materiały kartograficzne, gromadzić dane dotyczące poszczególnych obiektów, dokonywać precyzyjnych pomiarów powierzchni, śledzić zmiany w użytkowaniu i pokryciu terenu. Artykuł prezentuje przykłady zastosowania oprogramowania GIS w badaniach związanych z historycznymi założeniami zieleni z terenu Wielkopolski.

W artykule przedstawiono praktykę wykorzystania procesów biologicznych i hydrologicznych (ekohydrologia) do poprawy jakości wody w stawach na terenie parku Julianowskiego. Zaprezentowano również przynoszącą pożądane efekty metodę strefowania terenu parku pod nowe zainwestowanie.

Zespoły pałacowo-parkowe zajmują ważną rolę w sztuce ogrodowej. Współcześnie czerpią one z historycznych doświadczeń, nie zapominając przy tym o nowocześniejszych rozwiązaniach. Aby podkreślić wartość wspomnianych obiektów do ich wnętrz wprowadza się np. kompozycje bylinowe. Część rabat odtwarza dawne układy, inne są nowymi detalami zaprojektowanymi w celu podniesienia waloru estetycznego.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w architekturze krajobrazu zaobserwować można tendencję do wprowadzania w przestrzeń publiczną artystycznych form ziemnych, tzw. earthworks. Nowe idee, których korzenie sięgają już prehistorii, mają bliski związek z artystycznym nurtem land artu. Niniejsza praca to próba określenia przyczyn stosowania wyrazistej rzeźby terenu, jako istotnego czynnika kompozycyjnego we współczesnych parkach, na przykładzie obiektów europejskich i amerykańskich.

Małe miasta są istotnym elementem sieci osadniczej. Zmieniają one swój status w zależności m.in. od rozwoju przemysłu, czy zmian układu komunikacyjnego. Część z nich traciła prawa miejskie, następnie odzyskiwała, czasem była przyłączana do sąsiednich aglomeracji. Niektóre małe miasta połączyły się ze sobą, tworząc nowe struktury w sieci osadniczej. W niniejszym artykule opisano zjawiska tych połączeń na przykładzie Polski południowo-zachodniej. Wykazano również, że w nielicznych przypadkach małe miasta wtórnie odłączyły się od aglomeracji i stworzyły samodzielne jednostki urbanistyczne.

W artykule zaprezentowano rozszerzenie sieci muzeów jako obiektów kultury na przykładzie Lwowa. Lwów obecnie jest uważany za metropolię regionalną, natomiast jego kulturalny wpływ rozprzestrzenia się na zachodnią Ukrainę. Przedstawiono ewolucję funkcji muzealnej w rozwoju przestrzennym Lwowa, a także urbanistyczne uwarunkowania rozszerzenia tej funkcji we współczesnym mieście. Określono potrzebę w lokalizacji muzealnych kompleksów na obrzeżach śródmieścia Lwowa.

Od zagospodarowania i planowania miejscowego uzależniony jest wygląd przestrzeni. Narastający chaos przestrzenny spowodowany jest między innymi możliwością budowy na podstawie decyzji o warunkach zabudowy. Jest to jeden z powodów, dla których gminy nie uchwalają miejscowych planów. Przestawione badania pokazują jakie są powody nie uchwalania planów. Przedstawiono również na bazie analizy przypadków wydawanie decyzji o warunkach zabudowy niezgodnie z prawem, co nie jest sprawdzane przez żaden organ.

Artykuł prezentuje techniki cyfrowej analizy krajobrazu i struktury miasta ukierunkowana na rozpoznanie wieloaspektowego oddziaływania zabudowy wysokiej. Prezentowane metody pozawalają na: badanie oddziaływania widzialnego (metoda VIS), planowanie ochrony widoków strategicznych miasta (metoda VPS) oraz analizę wspływu zabudowy wysokiej na przestrzenie publiczne (szereg metod, w tym Negatyw-3D). Prezentowane badania zostały przeprowadzone w ramach projektu 2TaLL: Application of 3D Virtual City Models in Urban Analyses of Tall Buildings, zrealizowanego w latach 2013-2016.

W XVIII w. Łazienki Królewskie, Mokotów i Królikarnia, usytuowane były poza Warszawą. W związku z rozbudową stolicy utraciły część zajmowanego obszaru i elementy odpowiadające za harmonijne wkomponowanie w otaczający teren. Porównanie dokumentacji ikonograficznej i kartograficznej z XVIII i XIX w. ze stanem dzisiejszym, pokazuje, które części pierwotnej kompozycji zmieniły swe przeznaczenie. Ogrody te nie tworzą już ciągu połączonych założeń Skarpy Warszawskiej, nadal jednak budują tożsamość miasta.

W niniejszym artykule przedstawiono wybrane przykłady spośród najbardziej interesujących przekształceń przestrzeni publicznych w Małopolsce, dokonanych w miastach i miejscowościach różnej skali, dzięki dotacjom unijnym pozyskanym z puli środków unijnych, ze szczególnym uwzględnieniem Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (MRPO), a także m.in. Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROM) w latach 2007-2013. Prezentowane analizy mają charakter wstępny i stanowią etap szerszych badań, prowadzonych przez Autorkę, dotyczących wieloaspektowych przemian przestrzeni publicznych, które zaszły i zachodzą w Polsce przy wsparciu funduszy europejskich. Celem badań jest całościowa ocena tego, w jaki sposób w poszczególnych okresach programowania, akcesja do Unii Europejskiej i możliwość czerpania z zachodnich doświadczeń oraz wsparcia finansowego, wpływały i wpływają na przeobrażenia w przestrzeni publicznej polskich miast i miejscowości, a także sposób myślenia o niej i jej postrzegania.

W artykule zwrócono uwagę na korzystne działanie procesów rewitalizacji oraz ich wpływ na obszary zieleni publicznej, tworzenie ładu przestrzennego i podtrzymywanie tradycji miejsca. Na wybranych przykładach zaprezentowano efekty rewitalizacji parków w miastach o różnym charakterze: przemysłowym (Skawina) i uzdrowiskowym (Szczawnica), zwracając przy tym uwagę na pozytywne efekty procesu. Dodatkowo zanalizowano historię parków oraz proces dostosowania ich funkcji do współczesnych potrzeb społecznych.